Τριώδιο - Ἀποκριές

19ί εἶναι τὸ Τριώδιο; Τριώδιο εἶναι τὸ βιβλίο τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκολουθίας τῶν ὕμνων ποὺ ψάλλονται ἀπὸ τὴν Κυριακή του Τελώνου καὶ Φαρισαίου, μέχρι καὶ τοῦ Μ. Σαββάτου. Μὲ τὴν ἐμφάνιση καὶ τὸν βαθμιαῖο καταρτισμὸ τοῦ σαρανταήμερου τῆς νηστείας πρὸ τοῦ Πάσχα, ἀκολούθησε καὶ ἡ ἀνάγκη τῆς δημιουργίας σχετικῆς ἀσματικῆς ποίησης καὶ τῆς συλλογῆς της σὲ ἕνα βιβλίο. Ἔτσι δημιουργήθηκε τὸ ἐκκλησιαστικὸ βιβλίο Τριώδιο, τὸ ὁποῖο ἀρχικὰ περιεῖχε τρεῖς ὠδές. Περιλαμβάνει ἱερὰ ποιήματα ἀπὸ τὸν 5ο ὡς τὸν 15ο αἰώνα. Τὸ πρῶτο ἔντυπό του Τριωδίου ἐξεδόθη στὴν ἑλληνικὴ γλώσσα τὸ 1522 μ.Χ. Ὀνομάζεται Τριώδιο. Ἡ λέξη προέρχεται ἀπὸ τὸ «τρεῖς ὠδὲς» ποὺ σημαίνει οἱ τρεῖς ὕμνοι ποὺ συνηθίζουμε νὰ λέγε στὴν ἐκκλησία.

Ξεκινᾶ την πρώτη Κυριακή, ποὺ ἀναφέρεται στὸ Εὐαγγέλιο τοὺ «Τελώνη καὶ Φαρισαίου».

Τη δεύτερη Κυριακή, ποὺ ἀναφέρεται στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ «Ἀσώτου Υἱοῦ».

Η τρίτη Κυριακή, εἶναι τῆς «Ἀπόκρεω».

Η τελευταία Κυριακή της ἀποκριᾶς εἶναι ἡ «Τυρινὴ» (τυροφάγου).

Τὸ τέλος τῆς ἀποκριᾶς εἶναι τὴν αὐγὴ τῆς ἑπόμενης μέρας:Ἡ πρώτη μέρα τῆς Σαρακοστῆς, ποὺ ὀνομάζεται Καθαρὰ Δεὐτέρα.

Ἡ λέξη ἀποκριὰ γενικὰ δηλώνει ὁλόκληρο τὸ χρονικὸ διάστημα τῶν τριῶν ἑβδομάδων τοῦ Τριωδίου, πρὶν ἀρχίσει ἡ περίοδος νηστείας ποὺ ὁδηγεῖ στὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα καὶ τὸ Πάσχα. Ὅταν λέμε "ἀνοίγει τὸ τριώδιο", ἐννοοῦμε ὅτι ἀρχίζουν οἱ ἀποκριές. Ἡ πρώτη ἑβδομάδα τοῦ Τριωδίου λέγεται καὶ Προφωνὴ ἢ Προφωνέσιμη, ἐπειδὴ παλιὰ προφωνοῦσαν, δηλαδὴ διαλαλοῦσαν ὅτι ἄρχιζαν οἱ ἀποκριές. Ἡ ἑβδομάδα αὐτὴ λέγεται καὶ ἀμόλυτη ἢ ἀπόλυτη, ἐπειδὴ τότε οἱ ψυχὲς τῶν πεθαμένων βγαίνουν στὸν Πάνω Κόσμο. Ἡ πρώτη ἑβδομάδα τελειώνει τὴν Κυριακή του Ἀσώτου. Ἡ δεύτερη ἑβδομάδα λέγεται Κρεατινὴ ἢ τῆς Κρεοφάγου ἢ Ὁλοκριγια, ἐπειδὴ ἔτρωγαν κρέας καὶ δὲν νηστεύουν Τετάρτη καὶ Παρασκευή. Ἡ ἑβδομάδα αὐτὴ γιορτάζεται μὲ γλέντια καὶ φαγοπότια χωρὶς κανένα θρησκευτικὸ περιορισμό.

Ἡ Κυριακή της ἑβδομάδας αὐτῆς, ἡ Κυριακή της Ἀπόκρεω, ὀνομάστηκε ἔτσι γιατί ἦταν ἡ τελευταία μέρα τῆς κρεοφαγίας (ἀπὸ + κρέας) ὅλης της περιόδου τοῦ Τριωδίου. Ἡ τρίτη ἑβδομάδα λέγεται Τυρινὴ ἢ τῆς Τυροφάγου, ἐπειδὴ ἔτρωγαν γαλακτοκομικὰ προϊόντα. Ἀπὸ τὴ Δευτέρα, μία ἑβδομάδα πρὶν τὴν Καθαρὴ Δευτέρα, ἄρχιζε ἡ ἀποχὴ ἀπὸ τὸ κρέας καὶ ἐπιβαλλόταν ἡ χρήση τυριοῦ καὶ γαλακτερῶν σὰν ἐνδιάμεση ἄσκηση μεταξὺ κρεοφαγίας καὶ νηστείας. Ἀπὸ τὴν Καθαρὴ Δευτέρα, ἀμέσως μετὰ τὴν Κυριακή της Τυρινῆς, ὅλοι οἱ κανονισμοὶ τῆς νηστείας ἐπανέρχονται σὲ ἰσχύ. Ὡστόσο ἡ ἐλεύθερη χρήση τοῦ κρασιοῦ μετατρέπει αὐτὴ τὴ Δευτέρα σὲ ἀποκορύφωμα τῆς ἀποκριᾶς. Ἀπὸ τὴν προτελευταία Κυριακή, τὴν Κυριακή της Ἀπόκρεω, πῆρε τὴν ὀνομασία τῆς ὁλόκληρη ἡ περίοδος τῶν τριῶν ἑβδομάδων (ἀπὸ Τελώνου καὶ Φαρισαίου μέχρι Τυροφάγου) πρὶν ἀπὸ τὴν Καθαρὴ Δευτέρα, πρώτη μέρα τῆς Σαρακοστῆς. Ὅλη αὐτὴ ἡ περίοδος ὀνομάζεται λαϊκὰ καὶ χωρὶς μεγάλη συνέπεια "ἀποκριὰ" ἢ "ἀποκριὲς" ἢ "ἀπόκριες", δηλαδὴ μέρες ἀποχῆς ἀπὸ τὸ κρέας, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ "Σαρακοστή", δηλαδὴ τὶς σαράντα μέρες νηστείας.

Ἀποκριά: ἐτυμολογία, διάρκεια, προέλευση. Ἀποκριὰ ἐτυμολογικὰ σημαίνει μακριὰ ἀπὸ τὸ κρέας (ἐκκλησιαστικά). Εἶναι ἡ περίοδος προετοιμασίας τοῦ ἀνθρώπου, ψυχικῆς καὶ σωματικῆς, γιὰ νὰ βιώσει τὸ Θεῖο Πάθος καὶ τὴν ἀνάσταση τοῦ Σωτήρα Χριστοῦ.

H ἀποκριὰ διαρκεῖ τρεῖς ἑβδομάδες καὶ ξεκινάει 60 μέρες πρὶν τὸ Πάσχα. Ἀποκριὰ (λαογραφικὰ) Ἡ περίοδος αὐτὴ συνδυάζεται μὲ τὸ ἔθιμο τοῦ «Καρνάβαλου» ποὺ εἶναι ἡ θεότητα τῆς Ἀποκριᾶς. Εἶναι ἔθιμο τοῦ γλεντιοῦ, τῆς ψυχαγωγίας, τοῦ «μασκαρέματος».

Προέλευση ἀποκριᾶς

Ἡ ἑλληνικὴ ἀποκριὰ ἔχει τὶς ρίζες της στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Συνδέεται µἐ τὴν λατρεία τοῦ Διονύσου, θεοῦ τοῦ κρασιοῦ καὶ τῶν ἑορτασμῶν. Ἐτυμολογία τῆς λέξης: καρναβάλι Ἡ λέξη καρναβάλι ἐτυμολογικὰ προῆλθε ἀπὸ τὶς λατινικὲς λέξεις: κάρνε (κρέας) καὶ λεβάρε (αἴρω, σηκώνω): carnem levare ποὺ σημαίνει διακοπὴ τῆς βρώσης κρέατος. Στὰ ἑλληνικὰ ἡ λέξη ἀποκριὰ σημαίνει ἀποχὴ ἀπὸ τὸ κρέας, παύση τῆς κρεοφαγίας. Ἡ ἐτυμολογία ἀπὸ τὸ carrus navalis= ἁμαξίδιο ναυτικό, καρότσι ναυτικό, λόγω τοῦ ἱεροῦ πλοίου τοῦ Διόνυσου, θεωρεῖται ἀβάσιμη ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες λαογράφους.

Ἐκδοχὲς γιὰ τὴν προέλευση τοῦ Καρναβαλιοῦ:

Προέρχεται ἀπὸ τὶς παγανιστικὲς τελετουργίες τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων καὶ τὶς γιορτὲς πρὸς τιμὴ τοῦ ?ἰονύσου, θεοῦ τοῦ κρασιοῦ καὶ τῆς εὐθυμίας. Ἀπὸ τὰ Σατουρνάλια ἢ τὰ Λουπερκάλια τῶν Ρωμαίων. Ἀπὸ τὴν μεταφορὰ τῶν Καλανδώντων Ρωμαίων ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ ἔτους στὴν ἀρχὴ τῆς Ἄνοιξης. Ἀπὸ τὴ συγχώνευση ἐθίμων ποὺ ὑφίστανται ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα καὶ ἔχουν σχέση μὲ τὴν ἀναγέννηση τῆς φύσης. Γιορτάζονταν καὶ βιώνονταν δυναμικὰ ἀπὸ τὸ λαό μας. Οἱ ἄνθρωποι μεταμφιέζονταν σὲ σατύρους ἢ φοροῦσαν μάσκες καὶ ξεχύνονταν στοὺς δρόμους καὶ στὶς γειτονιὲς μὲ τολμηρὲς φράσεις καὶ πράξεις. Ἡ παράδοση τοῦ καρναβαλιοῦ ἐξαπλώθηκε καὶ σὲ ἄλλα μέρη τοῦ κόσμου μέσω τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τὴν ἀνακάλυψη τοῦ Νέου Κόσμου. Οἱ παγανιστικὲς πρακτικὲς ἦταν τόσο βαθιὰ ριζωμένες ποὺ δὲν καταργήθηκαν τελείως. Ὅταν ἐμφανίστηκε ὁ χριστιανισμός, ἂν καὶ οἱ ἄνθρωποι σταμάτησαν νὰ λατρεύουν τοὺς θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου, οἱ συνήθειες τῶν Ἑλλήνων νὰ μεταμφιέζονται καὶ νὰ γιορτάζουν στοὺς δρόμους παρέμειναν. Σὲ ὅλες σχεδὸν τὶς περιοχὲς τῆς πατρίδας μᾶς γιορτάζονταν οἱ Ἀποκριὲς μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, μὲ μικρὲς διαφορὲς ἢ παραλλαγὲς ἀπὸ περιοχὴ σὲ περιοχή,

Ψυχοσάββατα Ἀποκριῶν

Τὰ Σάββατα τῆς δεύτερης καὶ τρίτης ἑβδομάδας τοῦ τριωδίου, καθὼς καὶ τὸ Σάββατο τῆς πρώτης ἑβδομάδας τῆς Σαρακοστῆς τὰ Ψυχοσάββατα, γίνονται οἱ συνηθισμένες προσφορὲς κολλύβων γιὰ τοὺς νεκρούς, προσφέρονται ἐπίσης πρόσφορα καὶ ψυχούδια (μικρὰ ἀρτίδια). Τὰ Ψυχοσάββατα δὲν λούζονταν, οὔτε σκούπιζαν γιὰ νὰ μὴν ἐνοχλοῦν τοὺς νεκρούς. Συνύπαρξη ζωῆς καὶ θανάτου Σύμφωνα μὲ τὶς παγανιστικὲς ἀντιλήψεις οἱ ψυχὲς τῶν νεκρῶν ἔπρεπε νὰ ἐξευμενισθοῦν, γιὰ νὰ δώσουν καρπὸ στὴ γὴ καὶ νὰ ἐπιτρέψουν τὸ ξεφάντωμα στοὺς ζωντανούς. Στὶς ἀρχὲς περίπου τοῦ Μάρτη, ποὺ ἐμεῖς οἱ σημερινοὶ Ἕλληνες γιορτάζουμε τὶς Ἀποκριές, οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες γιόρταζαν τὰ Ἀνθεστήρια, τὰ ὁποῖα εἶχαν διπλὸ περιεχόμενο. Τὰ Ἀνθεστήρια ἦταν ἡ γιορτὴ τῶν λουλουδιῶν, τοῦ κρασιοῦ καὶ τοῦ γλεντιοῦ ἀλλὰ καὶ ἠγιορτὴ τῶν νεκρῶν καὶ τῶν ψυχῶν.

Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες πίστευαν, ὅτι τὴ δεύτερη ἡμέρα τῶν Ἀνθεστηρίων κατὰ τοὺς λεγόμενους Χοές, ἄνοιγαν οἱ πόρτες τοῦ Ἅδη καὶ οἱ νεκροὶ ἀνέβαιναν στὸν Ἀπάνω Κόσμο, γιὰ νὰ ξαναεπιστρέψουν τὴν τρίτη ἡμέρα κατὰ τοὺς Χύτρους. Σ' αὐτὸ τὸ διάστημα τῆς παραμονῆς τῶν νεκρῶν ἀνάμεσα στοὺς ζωντανούς, οἱ τελευταῖοι ἔκαναν στοὺς νεκροὺς πολλὲς τιμὲς καὶ τοὺς τάιζαν μὲ πανσπερμία δηλαδὴ ἕνα παρασκεύασμα ἀπὸ σπόρους δημητριακῶν καὶ ὀσπρίων, κάτι σὰν τὰ κόλλυβα. (Ἀκόμα καὶ σήμερα μία Κυριακή του Φθινοπώρου, τῆς Μισοσπορίτισας, κάνουν παρόμοιο κατασκεύασμα μὲ ἀνακατεμένους σπόρους καὶ τοὺς πάνε στὴν ἐκκλησία γιὰ εὐλογήσουν τὴν νέα σπορά). Παρόμοια γιορτὴ τῶν ψυχῶν βρίσκουμε καὶ στοὺς Πέρσες, στοὺς Πρώσους καὶ στοὺς ὑπόλοιπους Ἰνδογερμανούς. Ἡ ἡμέρα τῶν ψυχῶν καὶ ἡ πιθανὴ σύνδεσή της μὲ τὴν γιορτὴ τῶν λουλουδιῶν καὶ τῆς ἄνοιξης εἶναι πολὺ παλιά. Ἴσως Ἰνδογερμανικὴ κληρονομιὰ - καὶ ὁ Διόνυσος ἀργότερα μόνον, σὰν Θεὸς τῆς ἄνοιξης, συνδέθηκε μὲ τὴν γιορτὴ τῶν νεκρῶν.