Yπεραγία Θεοτόκος, κατά τους υμνογράφους και τoυς Αγίους Πατέρες της Εκκλησίας, βρίσκεται υπεράνω των Αγγέλων και πάντων των Αγίων: είναι η βασίλισσα των Αγγέλων και Κυρία και Δέσποινα όλου του κόσμου. Είναι η μητέρα του Θεού. Στη θεομητορική φιλολογία (υμνογραφία και πεζογραφία) βρίσκουμε απέραντο λειμώνα, γεμάτο άνθη, με τα οποία η πίστη και η ευλάβεια των χριστιανών στεφανώνουν το πανάγιο πρόσωπό Της και γεραίρουν το υπερύμνητον όνομά Της, ζητώντας παράλληλα την ικεσία και την πρεσβεία της προς τον Χριστό για έλεος και ψυχική σωτηρία. Όπως γλαφυρά περιγράφει ο γνήσιος Έλληνας και Ορθόδοξος λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου: «Εσύ Θεοτόκε, τιμήθηκες περισσότερον από όλους και αξιώθηκες να δανείσεις σάρκα από την σάρκα σου εις τον Υιόν του Θεού και διά τούτο εξαιρέτως λέγεσαι Παναγία και Υπεραγία και, παρότι είσαι άνθρωπος γεννημένος από ανθρώπους, είσαι, όμως, κατά τα λόγια του αγγέλου “τιμιωτέρα των Χερουβίμ και ενδοξωτέρα ασυγκρίτως των Σεραφείμ”»
Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι μία από τις πιο σημαντικές εορτές της Χριστιανοσύνης. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία ο εορτασμός της περιλαμβάνει κατά πρώτο λόγο το θάνατο και την ταφή της και κατά δεύτερο την ανάσταση και τη μετάστασή της στους ουρανούς. Για την Κοίμηση της Θεοτόκου δεν υπάρχουν πληροφορίες από την Καινή Διαθήκη. Γι’ αυτήν μαθαίνουμε από τις διηγήσεις σημαντικών εκκλησιαστικών ανδρών, όπως των Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, Μόδεστου Ιεροσολύμων, Ανδρέα Κρήτης, Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως, Ιωάννη Δαμασκηνού, καθώς και από τα σχετικά τροπάρια της εκκλησιαστικής υμνολογίας. Στα κείμενα αυτά διασώζεται η παράδοση της Εκκλησίας γι’ αυτό το Θεομητορικό γεγονός.
Μεταξύ της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας υφίσταται δογματική διαφορά σχετικά με την Κοίμηση της Θεοτόκου. Η Καθολική Εκκλησία πιστεύει στο δόγμα της ενσώματης ανάληψης της Θεοτόκου, που οριστικοποιήθηκε με την αποστολική εγκύκλιο του Πάπα Πίου IB’. Αντίθετα, η Ορθόδοξη Εκκλησία κάνει λόγο πρώτα για Κοίμηση της Θεοτόκου, δηλαδή πραγματικό θάνατο (χωρισμό ψυχής και σώματος) και στη συνέχεια για μετάσταση της Θεοτόκου, δηλαδή ανάσταση (ένωση ψυχής και σώματος) και ανάληψή της κοντά στον Υιό της. Κατά την εκκλησιαστική παράδοση, της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου προηγείται νηστεία, η οποία καθιερώθηκε τον 7ο αιώνα.
Στο εικονογραφικό θέμα της Κοιμήσεως, η Παναγία παρουσιάζεται ξαπλωμένη σε φέρετρο στρωμένο με πολυτελές σεντόνι, κοιμάται γαλήνια και τα χέρια σταυρωμένα εμπρός στο στήθος. Γύρω από το νεκρικό κρεβάτι βρίσκονται οι απόστολοι, με τον Πέτρο να στέκεται κοντά στο κεφάλι της και τον Παύλο κοντά στα πόδια της. Άλλες φορές εικονίζονται οι απόστολοι σε υπερυψωμένη θέση ερχόμενοι πάνω σε νέφη. Η ψυχή της Θεοτόκου απεικονίζεται ως σπαργανωμένο βρέφος, την οποία κρατάει ο Ιησούς, ζωγραφιζόμενος πάνω από το φέρετρο και στο μέσο της σύνθεσης.
Σε άλλες παραστάσεις, περιβάλλεται το ξαπλωμένο σώμα της από γυναίκες οι οποίες, καθώς προβάλλουν από αρχιτεκτονήματα, θρηνούν το θάνατό της, όπως και άγγελοι. Άγγελος απεικονίζεται από τον 11ο αι. και μετά να παραλαμβάνει την ψυχή της Παναγίας με σκοπό να την οδηγήσει στον Παράδεισο. Στον ουρανό, ζωγραφίζεται πύλη η οποία ανοίγει για να δεχθεί τη Θεοτόκο ένδοξη. Έτσι, σε παραστάσεις της Κοιμήσεως απεικονίζεται τρεις φορές η Θεοτόκος: μία κοιμωμένη κάτω, μία ως ψυχή στα χέρια του Ιησού και μία ανεβαίνοντας στους ουρανούς. Σε κάποιες περιπτώσεις, η απεικόνιση της Ανάληψης της Παναγίας συνοδεύεται από την απεικόνιση της ταυτόχρονης ρίψης της ζώνης της στον απόστολο Θωμά ο οποίος δεν πρόφτασε την κηδεία της. Τον 12ο αι. Και εξής εμφανίζεται το επεισόδιο του εβραίου Ιεφωνίου, κατά το οποίο ο άγγελος αποκόβει τα χέρια του, επειδή επιχείρησε να σπάσει το φέρετρο της Παναγίας. Τέλος, η Κοίμηση ιστορείται στον δυτικό τοίχο πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού.
Οι Πατέρες και οι Υµνωδοί της Εκκλησίας µας, έχουν γράψει αµέτρητους ύµνους και εγκωµιαστικούς λόγους για την Παναγία µας, την µητέρα του Θεού, την πηγή της σωτηρίας µας, την αιτία της των πάντων Θεώσεως. Αναμφισβήτητα, είναι το τελειότερο ανθρώπινο πρότυπο, το οποίο δέχτηκε να ακολουθήσει το θείο θέλημα και αφοσιώθηκε στο Θεό συνεργώντας στην υποστατική ένωση του Θεού με τον άνθρωπο. Είναι η δεύτερη Εύα, που με την ταπείνωσή και την καθαρότητά της συνέβαλε τα μέγιστα στο σχέδιο της Θείας Οικονομίας. Η Παναγία, λοιπόν, γι’ αυτούς τους λόγους έχει την πιο κεντρική θέση απ’ όλα τα δημιουργήματα στη ζωή και τη λατρεία της Εκκλησίας
Για την Παναγία και για τον κάθε πιστό, ο θάνατος δεν είναι το τέλος της ζωής του, δεν είναι ο αφανισμός του. Είναι κοίμηση και είσοδος σε μια νέα ζωή, ζωή αληθινή και αιώνια. Για αυτό και η Παναγία, όπως λέγεται και στον κανόνα που ψάλλεται στην εορτή της Κοιμήσεως < θνήσκουσα, σὸν τώ Υἱῷ ἐγείρεται διαιωνίζουσα >. Πεθαίνοντας δηλαδή ανασταίνεται και ζει αιώνια με τον Υιό της. Ως μητέρα της ζωής, ζει την αιώνια ζωή με τον Αρχηγό της ζωής. Έτσι και ο πιστός που ζει με πίστη στον Χριστό μέσα στην Εκκλησία εισέρχεται με τον θάνατό του σε μια νέα προοπτική αθανασίας και ουράνιας ζωής.
Όλες οι γενεές Ορθοδόξων τιμούν, υμνούν και μακαρίζουν με ιδιαίτερη ευλάβεια τη Θεοτόκο. Και προς τιμήν της οργανώνουν μεγαλοπρεπείς εκκλησιαστικές εκδηλώσεις με συμμετοχή χιλιάδων προσκυνητών στις εορτές:
1. Γενέσιον της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου)
2. Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου)
3. Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (25 Μαρτίου)
4. Σύναξις της Θεοτόκου (26 Δεκεμβρίου)
5. Υπαπαντή (2 Φεβρουάριου)
6. Κατάθεσις τίμιας Εσθήτος της Υπεραγίας Θεοτόκου εν Βλαχερναίς (2 Ιουλίου)
7. Κοίμησις της Θεοτόκου (15 Αυγούστου)
8. Απόδοσις Κοιμήσεως (Εννιάμερα, 23 Αυγούστου)
9. Αγία Ζώνη (31 Αυγούστου)
10. Αγία Σκέπη (28 Οκτωβρίου)
11. Ακάθιστος Ύμνος (Ε΄ Εβδομ. Νηστειών)
12. Ζωοδόχος Πηγή (Παρασκευή Διακαιν.)
Εκτός αυτών υπάρχουν και τοπικές εορτές πρός τιμήν της Παναγίας, ναού ή εικόνος της που συνδέονται με θαύματα.
